Tvrđava Stari grad jedan je od najljepših i najočuvanijih fortifikacijskih objekata srednjovjekovne Bosne u kojem su naredni istorijski periodi ostavili svoja specifična obilježja.
U do sada poznatim istoriografskim izvorima ne postoji podatak o godini i trajanju izgradnje, kao ni o graditelju. Historičari su saglasni da je tvrđava sagrađena u drugoj polovini 14. ili prvoj polovini 15. stoljeća. Po načinu gradnje i drugim indicijama pretpostavlja se da ju je dao sagraditi kralj Tvrtko II Kotromanić, ali historičari smatraju da je mogući graditelj i kralj Stjepan Dabiša.
Današnji izgled bedema i tvrđave same predstavljaju rezultat intervencija turskih majstora gradnje vojnih utvrda.
Prvi pomen o posadi u ovome gradu je iz 1540. godine. Tada je, prema defteru, u gradu bilo 37 mustahfiza timarlija (čuvara) i dizdar Davud. Tanasije Đorđić 1626. godine, prolazeći ovim krajem, zabilježio je da je u gradu bila posada od 50 momaka. Prema Čelebijinom opisu iz 1659. godine, trvđava ima dizdara, gradsku posadu, nekoliko vojničkih kuća i dovoljnu količinu municije.
Važan datum za Stari grad je 1699. godina, kada je vezir Defterdar Halil-paša Ćoso prenio vezirsku stolicu u Travnik. To se dogodilo istovremeno sa krajem “velikog rata” (1683-1699) u kome je Osmansko Carstvo izgubilo teritorije u Mađarskoj i Hrvatskoj.
U 18. i 19. stoljeću, travnička tvrđava je ostala upamćena kao kazamat i gubilište za nepokorne bosanske begove i age, kao i svakovrsne prestupnike.
Utvrđenje je kao vojnički objekat služilo austrougarskoj, a zatim i svim vojskama sve do kraja II svjetskog rata. Napušteno je 1946. godine, ali ga je Jugoslovenska narodna armija ponovo posjela 1947/1948. i u njemu ostala neko vrijeme. Tek 1953. godine grad je predan na brigu Zavičajnom muzeju u Travniku.
1953. godine tvrđava se stavlja pod patronat Zavičajnog muzeja Travnik. Zahvaljujući najviše direktoru Muzeja Stipi Loziću otpočelo se s čišćenjem i uređenjem tvrđave, arheološkim i konzervatorskim radovima. Ubrzo je Stari grad postao centar kulturnog i zabavnog života Travnika u koji dolaze brojni turisti i posjetioci.
1999. godine pokrenut je proces obnove i revitalizacije tvrđave.
Stari grad danas sadrži različite muzeološke, kulturološke, edukativne i zabavne postavke i aktivnosti.
Tvrđava Stari grad danas ima status nacionalnog spomenika BiH.
Travnicki.INFO/Zavičajni muzej Travnik
